Siqaret

Əvvəl-əvvəl Arifi tanıdım, sonra Arif Məmmədovu, axırda da Arif Əmrahoğlunu. Məndən ötrü bu üç imzanın hər biri fərdi dəyərlərə sahib başqa-başqa insanlar idi. Bilməyənlər üçün deyim ki, Arif tələbə yoldaşım olub, beş il – 73-78 arası ADU-nun (indiki BDU) filologiya fakültəsində bir yerdə oxuyub, elə bir o qədər də xatirələri hələ də soyumayan tələbə yataqxanasında qapıbir qonşu olmuşuq. O illərdən çoxlarında çox şeyin, hətta sifətinəcən belə dəyişdiyini gördüm, amma elə şeylər oldu, onu heç ölüm də Arifə tərgitdirə bilmədi.

Onu ilk dəfə 1973-cü il sentyabr ayının 1-də o vaxt Azərbaycanda yeganə olan universitetin Kommunist küçəsində yerləşən binasının ikinci mərtəbəsinin uca dəhlizində, sonralar beş il bir yerdə oxuduğum tələbələrin əhatəsində gördüm. Və ora, o yerə tanışlıq və dostluğun bünövrəsinin çox hay-küy və bəh-bəhlə qoyulduğu o odlu vahəyə cin “bismillah”dan qorxar kimi yaxınlaşdım. Birincisi, çox mühüm olmaqla bir neçə nədəni vardı bunun. Söhbət tək ondan ondan getmir ki, o il (73) universitetə ən aşağı qiymətlərlə qəbul olanlar arasında birinci yeri məhz özümün tutduğuma bir çimdik də şübhəm yox idi… Bu xəcalət hissi dəyirman daşıtək aylarla, daha dəqiqi, düz yanvar sessiyasınacan tək əl-qolumu deyil, həm də qızğın ədəbi-elmi mübahisə və müzakirələr gedən yerə yolumu kəsib. O qorxunun kökü elə o zaman, ilk dərs günü həftənin son şənbəsinə düşən 1 sentyabrda qoyulub. Burda söhbət həm də ondan gedir ki, əksəriyyətinin ağzından od tökülən o tələbələrin boyda da ən balacası və çəlimsizi mən idim. Bir müddətdən sonra məlum oldu ki, sən demə, bığ yeri təzə-təzə tərləyən bəndənizdən on-on bir sinn böyük olan o “ağsaqqal uşaqların” yaşda da ən kiçiyi elə mənəm – 16 yaş…

Qolsuz ağ köynəkdəki qızılı saçlı Arifi, hamının başına yığıldığı oğlanı ilk dəfə onda, o odlu vahədə gözüm aldı. Damağında da siqaret… Sonralar ılk görüşdən hərəsini bir vacib detalı ılə xatırladığım o dostlardan Arif də yaddaşıma məhz o siqareti və sifəti boyu burum-burum qalxıb heçliyə qovuşan tütün dumanı ilə həkk olundu. Mən tüstünü o cür acgözlüklə sinəsinə çəkməyi daha erkən yaşlarımda uşaqlıq dostum, sonraların məşhur şairi Akif Azalpda da görmüşdüm. Təxminən, səkkiz sənə sonra rast gəldiyim böyük fikir adamı Natiq Səfərovun da tüstünü eynən Akif və Arifsayağı cani-dildən sümürdüyünü və dünyanın adı dillərdən düşməyən bir sıra məşhur isimlərinin də şüurlu olaraq canına qəsd etdiyini bildiyi halda, onu tərgidə bilmədiyini görəndən sonra başa düşdüm ki, siqaret çəkmək dərd ovutmaq yox, xüsusi bir ruh halıdı. Hərdən – bu, tələbəliyin sonrakı illərində olub – eşitdirəndə ki, Arif, sən xüsusi pozada bir şəkil çəkdir, fotoqrafiya tarixində, bəlkə də, bu, nadir sənət incisi olacaq, heç birimizin ağlına da gəlmirdi ki, hər şey dediyim məhz həmin o əlahiddə məqamla bağlı bir məsələ də ola bilər. Düzünü deyim ki, siqaret Arifə bir ayrı cür yaraşır, ona ağayana, müdrik bir görkəm verirdi. Amma o özü bunu bilmirdi. Nə bilim, bəlkə də, bilirdi… Amma dərhal da başlayırdı ki, sən öz canın, sataşma. “Heç sataşan da sənin oduna yanar?”- deyib əlimi qutuya uzadan kimi istəyimi göydə tuturdu: “Bağirov, sən çəkən deyilsən, korlama siqareti, hörmətlə yanaş ona”.

Bəlkə də, siqaret ondan əl çəkərdi, amma Arif özü ondan əl çəkmədi, çəkə bilmədi, kim bilir, bəlkə də, sadəcə əl çəkmək istəmədi. Onunla sağlamlığını gözgörəti əlindən alan, içini güvə tək xımır-xımır yeyən, qəddini bükən, candan eləyən o qəm tütəyi ilə sona qədər dostluq elədi, onu etibarsız insanlardan üstün tutdu, dəyərsiz dostlardan çox istədi… Kim bilir, bəlkə, düzünü də o elədi: illah da əgər dediyim o xüsusi hala onun az-çox dəxli varsa…

Mətləbini bilə-bilə uzatdığım bu söhbətin lap sonda, düz qırx bir ilin tamamında məhz siqaret kəlməsi ilə bitməsi məndən ötrü tək Ariflə bağlı qəmli bir hekayətin sonu olmayıb, həm də məni uzun illər inanmaq istəmədiyim bir qənaətlə üz-üzə qoyub: onsuz da hərə bir cana borcludur, amma sədaqətli olanda da beləsindən olasan…

2014-cü ilin may ayıdı. Tələbə dostum Səməndər Faxralı ilə, adını eşidəndə yuxuda da dizlərim əsən Milli onkologiya mərkəzinə, Arifin ziyarətinə getmişik.

– Nə istəyirsən de, səninçün eləyək. ürəyindən nə keçir bu saat? – soruşuram və məşhur ifadə ilə demiş olsaq, ölümün damğa kimi basıldığı solğun sifətinə baxıb baxışlarımı yayındırıram ki, doluxsunduğumu görməsin. O da işığı öləzimiş iri ala gözləri ilə əvvəlcə səs gələn tərəfi, məni axtarıb tapır, sonra gözucu Səməndərə nəzər yetirir və haqqın hüzuruna getdiyi o dəqiqələrdə də dilindən məni heyrətə salan, ölümün buz nəfəsinə bələnmiş bircə kəlmə qopur:

– Siqaret.

Əlbəttə ki, siqaret – Arifin sevdiyi, Arif Məmmədovun ata bilmədiyi, Arif Əmrahoğlunun isə sonadək sadiq qaldığı siqaret!

Dodaqların bir cüt misra

İllər sonraya qayıdıram…

1973-1978 arası universitetin adla deyilən filologiya fakültəsində təhsil alan, təxminən, qırx tələbə dostu otuz ilin ayrılığından sonra (2008) bir yerə yığa bilməyim özümqarışıq hamının təəccübünə səbəb oldu. Bir neçə saatlığa təzədən çılğına döndük, yeniyetmə olduq, rəqs elədik, şer oxuduq, tələbəyə çevrildik, xatirələr dilə gəldi. O anlarda kim bizə baxsaydı, yalnız “dəli” deyərdi. Amma kim nə deyir-desin, o qırx nəfər nənə-baba ömürlərindən quş kimi uçub getmiş bəxtəvər anları yalnız əlahiddə güc hesabına bir müddətə də olsa, geri qaytara bilmişdi. O gün dünyanın ən bəxtiyar insanlarını mən yox, bəlkə də, qismət özü “Dəli Kür”ə cəm eləmişdi. Xoşbəxtliyindən ağlını itirmiş o “uşaqlar” daha nələr danışmır, nələrə gülmürdülər?

– O vaxt sizin hamınızı sevirdim, – Əmrahoğlu “qızlara” deyir, özü də Qarayazı ellərinin baltək şirin ləfzi ilə çox cıddı deyir. Elə bil, əlli dörd yox, iyirmi yaşında sütül bir oğlan xoşbəxtliyindən dil açıb danışır.

Aha! Sakit!… Yoox, söhbət ondan getmir ki, Arif məclisə xüsusi bir ab-hava gətirə, xüsusi bir rəng qata bilmişdi, hamı tamaşa eləyir, kirimişcə onu dinləyirdi… Söhbət onun söhbəti idi ki, hiss elədiyim qədər, bir anlığa hamıya elə gəlmişdi, o gün Arif qeybdən bizə hər şeyi təzədən, lap sıfirdan başlamağın mümkünlüyünün xəbərini gətirib… Doğrudan da, görəsən, bu dünya axı niyə elə qurulmayıb, cəmi yaranmış, heç olmasa, ömründə bircə dəfə, bircə saatlığa gəncliyinə dönə bilsin? Nə olar onda, dünyamı qara geyər? Faciələrmi yaşanar? Haqq nahaqqın badınamı gedər?… Vallah, bəzən bu İxtiyar Sahibinin də işlərindən baş açmaq olmur…

Dolayısı ilə Arifin də danışdırmaq istədiyi elə bu idi, mən bilən. Guya, o bilmirdi, kimdi o qızlar? Bir vaxtlar gözəlliyi ilə bütün universitetə səs salmış, hərəsi çoxdan bir
evin xanımı olan nənələr… Otuz-otuz beş il əvvəl Arif onlara ürəyini aça bilməsə də, Əmrahoğlu könlündən keçənlərin acı təəssüfünü heç olmasa indi, bu son fürsətdə dilə gətirməklə təsəlli tapırdı:

– Amma birciyiniz də məni sevmədi. Mən də acığa gedib dayıqızı ilə evləndim. Gəlin görək, kimdə günah çoxdu, sizdə, ya məndə?

Həm o söhbətin şahidi, həm olub-keçmiş hadisələrin iştirakçısı, həm də bu sətirlərin müəllifi kimi deyirəm: o qızlar bizi, tutalım ki, Səməndəri, Sabiri, Vaqifi, İslamı, Fəryazı, Raufu, Mahiri, Əzizi, Əlağanı, illah da Məmmədəlini… Lap axırda da mən binəvanı sevməyə bilərdilər, burda qəribə nə vardı ki? Amma Arifi sevməmələri, vallahi-billahi, bir sirr-xuda idi… Elə oğlanı nə deyib sevməmək olardı? Boy-buxun onda, yaraşıq onda. Ağıllı deyirsən, ağıllı… Savadına isə heç söz ola bilməzdi. Doxsan nəfərlik tələbə ordusunun içındə Arif yeganə adam idi ki, daha dörd dil bilirdi: türk, rus, gürcü və erməni. Bu, onun çoxlarına nəsib olmayan silahı, bir az da dərinə getsək, həm də çörək ağacı idi. Ehtimallar da özünü çox gözlətmədi: az sonra biz Arif Məmmədov, daha sonra isə Arif Əmrahoglu imzasında o dillərdən say-seçmə tərcümələrin (çexov, Busatti, Matevosyan və digərlərindən çevirmələr, dünya xalqlarının əfsanə və miflərindən ibarət toplu), eyni zamanda bir-birindən dəyərli tədqiqat əsərlərinin oxucusu olduq, sanballı kitabların ən pis halda alıcısına çevrildik… Ən böyük həqiqəti dərk eləməyimsə düz bir qərinə sonraya qaldı: sən demə, elə sevginin özü bir sirri-xuda imiş: nə yaraşığa, nə dilə, nə savada, nə ağıla baxır… Hər şeydə olduğu kimi, gərək onda da adamın iqbalı gətirə.

Arif öz gözəlliyi ilə Yaradanın lütfünə layiq görülmüş, adamın ağlını başdan eləyən məhz o qızlardan birini “dodaqların Füzulinin bir cüt misrası” deyibən xəlvətcə vəsf eləmişdi. Məsələ orasında idi ki, o illərdə xunveybinçilərin – Ələkbər Salahzadənin, Tofiq Abdinin, İsa İsmayılzadənin və başqalarının ardınca şerə yeni ədəbi qüvvələr gəlmişdi və Arifin o vaxt alovlu təbliğatçılarından olduğu Nüsrət Kəsəmənli, Adil Rəsul, Vahid Əziz, Tahir Taisoğlu, Vaqif Cəbrayılzadə, illah da Ramiz Rövşən, bir az da əvvələ gedəsi olsaq, Vaqif Səmədoğlnun hər birində neçə-neçə o cür misraya rast gəlmək olardı. Onlarla fakültədə görüşün təşəbbüsü və kitab müzakirələri də bir qayda olaraq mütləq Arifdən gələrdi. Bu xüsusda mübahisələrimiz bəzən gecə yarıdan keçənədək davam edər, çox vaxtsa dava həddinəcən gəlib çatırdı. Axırda yenə Arifin dediyi olar, biz səhvimizi başa düşər, deyib-gülüb dağılışar, ertəsi günsə hər şeyi təzədən başlardıq. Detallı danışığı, təfəkkür tərzi, ağıllı mühakimələri və istənilən məsələyə elmi yanaşması onu hamıdan fərqləndirən amıl olmaqla bərabər, həm də həmkarları və sənət dostları arasında onu həmişə bir qat yuxarıda saxlayıb. O illərdə məhz Arifin sayəsində filologiya fakültəsində qaynar ədəbi mühit formalaşmışdı. Məhz belə dəyərləri Arifi təhsil illərindən tələbə dostlarının fəxr, qürur və güvənc yerinə çevirmişdi, çətinə düşən kimi hamı onun üstünə qaçar, məsləhətini alardı. O da kimsəni naümid qaytarmaz, təmənnasız olaraq kurs və diplom işlərini yazardı.

Bu və buna oxşar əhvalatlar tələbə həyatının ovaxtkı ləzzətilə bərabər yadıma düşəndə ağlıma gələn ilk fikir o olur ki, yəqin, Arif bir çox şeyi, gələcəyin şerə, sənətə bir köynək yaxın filoloqlarını, yəni xabi-qəflətdə olan bizləri ayıltmaq, başa salmaq xatirinə belə eləyirmiş. Qərəzsiz mübahisələr səngiməsin deyə Arifin o vaxtkı “gedişləri” çoxu da buna görə imkan vermədi ki, görək o qızların özündən heç də az sevmədiyimiz o misra onun öz “icadı” imiş, yainki o vaxt dəbdə olanlardan hansınınsa…

üz və söz

Arifin qısa ömrü bəyənib-bəyənmədiyim bütün çalarları ilə ibrətamiz həyat hekayəsidı. Onun Məmmədov olduğu dövr fakültə komsomol komitəsinin katibi, ədəbiyyat institutunun elmi işçisi, ədəbiyyat muzeyinin direktor müavini və nəhayət, Prezident Aparatının milli siyasət şöbəsinin əməkdaşı olduğu illərə təsadüf edir. Belə şeylər, olsa-olsa, bəxti olanların qismətinə düşür: Arif hələ gənc ikən Ali Dövlət orqanına qədər şərəfli bir ömür yolu keçdi. Onun Moskva, Dərbənd, Tiflis və digər yerlərdə rəsmi dövlət tədbirlərinə rəhbərlik və təşkilatçılıq elədiyi telekadrlar möhkəm yaddaşı olan dostlar kimi mənim də xatirimdədi. Yüzdə-yüz əminəm ki, ləkəsiz reputasiyaya sahib olmağı ilə bərabər Arifin o mərtəbəyə ucala bilməyi daha çox o illərin nadir hadisələrindən sayılan bir neçə dil bilməyinə görə oldu, amma ordan getməyi nəyə görə oldu, onu bilmədim. Həmişə olduğu kimi, Məmmədov bu gözlənilməz addımı ilə yar-yoldaşı və yaxın ətrafını adi məntiqlə izah olunmayan çaş-baş suallarla üz-üzə qoydu. Gerşəkdən də… yoxsa necə başa düşmək olardı bunu? O, siyasət adamı deyildi, ya insanın xoşbəxtliyi, rahatlığı üçün bəzən güman olunan aparatlar da bəs eləmir? Ya səbəb bunun heç biri yox, onun ədəbiyyatın içində olmağı, yaradıcılıq nəşəsini hər şeydən üstün tutmağı idi? Bir şox sualım kimi, Məmmədovun hələ o vaxt bu ehtimallarımı sadəcə təbəssümlə qarşılamagı mənə hiss elətdirmişdi ki, daha nəsə soruşmağın yeri yoxdu, düzü nədirsə, Arif onu da eləyib, səbəb-filan axtarmağına dəyməz.

Səhv eləmirəmsə, onun kitabları tən yarı olaraq iki imza ilə işıq üzü görüb: Arif Məmmədov və Arif Əmrahoğlu. Sonuncu onun Yazıçılar Birliyinə gələndən sonrakı illər və vaxt baxımından daha geniş və uzun bir zamanı əhatə edən dövrün imzası kimi yaddaşlarda qaldı. Hiss etdiyim qədər, bu, müstəqillik dövrünün tələbinə uyğun adicə bir soyad dəyişikliyi, soya-kökə qayıdış yox, Məmmədovun istər həyat, istərsə də yaradıcılığında yeni və keyfiyyətcə tamamilə fərqli bir mərhələnin, kamillik dövrünün başlandığının nişanəsi idi… O zamandan iyirmi ildən çox vaxt keçir. Bu vaxt ərzində Arif aktiv pedaqoji fəaliyyətlə məşğul oldu, ədəbi prosesin tək iştirakçısı deyil, eyni zamanda yaradıcılarından birinə çevrildi, YB ətrafındakı dartışmaların səngiməsində və onun sıralarının gəncləşməsində söz sahiblərindən biri kimi tanındı, bir-birindən sanballı daha bir neçə kitabı işıq üzü gördü… Amma əsas olan o idi ki, son iyirmi ilin çoxşaxəli yaradıcılıq fəaliyyəti Əmrahoğlunu həm də bir şəxsiyyət kimi qiymətləndirməyə gen-bol material verir.

Prinsipiallığı və obyektivliyi ilə bərabər, məncə, məddahlığı bacarmaması Arifin ədəbi tənqidə gedən yolunu hələ tələbəlik illərindən bağlamışdı, nəticədə tənqidçi yox, ədəbiyyatşünas oldu. Bu, birbaşa onun əxlaqından qaynaqlanırdı. Gəlindən, qızdan həyalı olan Arif barış adamı idi, kimsəyə ağıl verəsi insan deyildi, kiminsə qəlbinə dəyməyi və haqlı-haqsız mübahisəni xoşlamırdı.

Söz düşübsə, indi guya bunu deməklə xəncərimin qaşı düşər? Arif Əmrahoğlu məndən bir cümlə də yazmadı, bir çimdik də incimədim, amma bir çox həmkarı kimi ədəbiyyat havası belə dəyməyənlər barədə bogazdanyuxarı və əttökən yazılar da yaz
ıb onun dumduru suyunu bulandırmadı, onda Arifə həm sağollarımından bir xeyli pay düşdü, həm də Arif bu cür “tamaşalarda” baş rolun ifaçısı olmagın gətirdiyi müvəqqəti başucalığının ondan otrü bir heç olduğunu da ortaya qoymuş oldu. Mən bilən, onun dəyər meyarı hər şeydən öncə məhz bu idi. Arifin həm yazılarında, həm də nitqində sıx-sıx rast gəlinən, çox sevdiyi “Bunu deməyə üzü və sözü olan” ifadəsi Arif haqda formalaşan fikirlərin bəs qədər aydın təcəssümündən əlavə, həm də onun ədəbi portretinə öz dəst-xəttilə həkk etdiyi çoxsaylı ştrixdən yalnız biri, amma yaradıcılıq simasını çox dəqiqliklə rəsm edən bir nüans idi.

…və son

Əslində nə baş verib? Arif o yerə səfər eyləyib ki, cəmi yaranmışın yolu oradı, ordandı, orda hər şey bitir, qurtarır, ora sondu, axırdı və ordan o yanası yoxdu. O bu dünyada Həqiqətin yanında idi, orda isə Haqqın yanındadı. Daima bir addım öndə olduğu dostları yaxşı mənada qabaqlamaq köhnə şakəri idi və Arif burda da vədinə sadiq qaldı, sadəcə bu dəfə həyatı bahasına…

05 iyun 2015