Mətləb AĞA

“Arxamca, oxucu! Kim sənə deyib ki, dünyada həqiqi, möhkəm, əbədi məhəbbət yoxdur? Yalançının murdar dilini kəssinlər.”

Doğrudan da, bizə belə bir söz deyən olubmu? Olmayıbsa, bəs onda niyə bu cür fikirləşirik?

Mixail Bulqakovun sonuncu kitabı olan “Master və Marqarita” romanının Volandı Yer üzünə öz növbəti missiyasını yerinə gətirmək üçün gəlmiş İblisdir.

Bizim yüz illərlə bildiyimiz, eşitdiyimiz, kitablardan oxuduğumuz, filmlərdən gördüyümüz, bir sözlə, bu kitaba qədər beynimizə həkk olunmuş İblis surətindən fərqli olaraq, Voland Şərin xidmətçisi deyil.

Bulqakovun qələmi ilə Ədalətin ümumiləşdirilmiş obrazıdır.

Volandın mahiyyəti Bulqakovun Hötenin “Faust”undan götürüb epiqraf olaraq öz əsərinin əvvəlində yazdığı “mən daim pislik arzulayan və daim yaxşılıq edən qüdrətin bir hissəsiyəm” misraları ilə açılır.

Lakin İblis Voland, əsərin lap ilk vərəqlərindən də heç pislik arzulayan biri kimi görünmür.

İnsanlara yaxşılıq, xeyirxahlıq, doğruluq arzuladığını isə demək olar.

Şəksiz, Ədalətin bir başqa adı da elə bu dəyərlərdir.

Yaxşılıqdır. Doğruluqdur. Xeyirxahlıqdır.

Volandın Yer üzündə bu dəfəki peyda olması isə nə deməkdir?

İblisin indiki gəlişi insanları yenidən cəzalandırmaq istəyinə bağlıdırmı? Yox.

Bu, onun hazırki missiyasının yanında cılız bir şey olardı.

Baxmayaraq ki, Masterin həmvətənləri və həmzamanları olan, Şərə qulluq etmələri səbəbindən Volandın amansız cəzalandırdığı və cəzalandırılmalı olan insanlar kitabda saysız-hesabsızdır, bütöv bir qalareyadır.

Yazıçılar arasında, teatrda, məmurlar içində, cəmiyyətin hansı mərtəbəsində desən, harda istəsən bu insanlardan qalaq-qalaqdır. Rəzil, yalançı, tamahkar, alçaq və s.

Masterin paralel obrazı onun özünün məhv elədiyi və sonra Volandın ona qaytardığı kitabının qəhrəmanı olan İsa peyğəmbərdirsə, Volandın da Masterin həmin kitabındakı eyni statusda olan təmsilçisi, İsanı edama göndərməsi səbəbindən iki min il ərzində yatmayıb, aramsız ağrı-acı çəkən prokurator Ponti Pilatdır. (Lakin tarixi mənbəyə – 1961-ci ildə tapılmış Kesari yazısına görə, Pilat heç də prokurator olmayıb, 6-41-ci illərdə Roma imperatopluğunun İudeya əyalətinin prefekti vəzifəsini tuturdu. Bulqakovun bunu bilməməsi təbii idi, çünki “Master və Marqarita” nı 1937-ci ildə yazıb bitirmişdi.)

“Əhdi Cədid”də də yazılır ki, İudeyanın ali dini məhkəmə orqanının (sinedrionun) tələbini əvvəl qulaqardına vuran Ponti Pilat (Pontius Pilatus) İsanı çarmıxa çəkdirməkdən üç dəfə boyun qaçırmaq istəmişdi.

Kitabın son səhifələrində Master Ponti Pilatı çəkdiyi əzablardan, iki min illik yuxusuzluğundan və İsanın ölümü üçün özünə istədiyi bəraət yalvarışlarından azad edir.

Ancaq Voland İblisin özüdürsə, Pilat insandır, İudeyanın beşinci prokuratorudur və İsayla görüşənə qədər tamam fərqli olan birisidir.

Yəni, Pilat Voland deyil, buradan da aydın olur ki, onun qədər söz və zor sahibi də deyil.

Elə buna görə də, ürəyində nə qədər çox istəsə də, İsanı amansız edamdan, çarmıxdan qoruya bilmir.

Ancaq əslində bu edam hamıdan çox elə İsaya lazımdı.

Bu ölüm İsanın yeni doğuluşu və insanların düşüncələrinə, qəlblərinə hakim olması yolunda irəli atdığı misilsiz, əzəmətli bir addım deyildimi?

Elə bu cəhətdən götürsək, Voland da Masteri fiziki ölümdən qurtarmır.

Voland öz növbəti yolçuluğunu başa vurub gəldiyi yerə qayıtdığında, özündən sonra bu yer üzündə, bu həyatda Masterə çətin olacağını, Volandsız Masterin müdafiəsiz və köməksiz qalacağını bilir.

Bilir və Masterə sevdiyi Marqarita ilə birlikdə əbədi həyat və əbədi sığınacaq bəxş edir.

Masterin və Marqaritanın istədikləri də elə bu deyildimi?

Bir yerdə olmaq və bir yerdə olacaqları zaman nələri arzulayırdılarsa, onları etmək.

Volandın Yer üzündəki növbəti missiyası da elə bundan ibarət idi və uğurla bitir.

Məhz bu! Voland Sözün Masterinin əlini, içində Marqaritasının da olduğu əbədi səadət dünyasına çatdırır.

Bu cür “sınıq-salxaq” cəmiyyət və insanlar obrazına Frans Kafkanın bu günlərdə təkrar oxuduğum “İslah düşərgəsində” də rast gəlmişəm.

Kafka əsərində yazır ki, zabit, məhkum və əskər əslində bir əşyanın üç tərəfidir.

Məhkum və əskər də, məhkumu məhkəməsiz – filansız öldürmək istəyən və bu cür edamlarda istifadə edilən, düşərgənin əvvəlki komendantının hazırladığı ölüm aparatını fəxrlə səyyaha nümayiş etdirən zabit kimi qeyri-insani varlıqlardır.

Bu cür cəmiyyətdə – düşərgədə zabitin yerində məhkum, ya da məhkumun yerində əskər olsaydı heç nə dəyişməyəcəkdi.

çünki hər üç varlıq yaşadıqları düşərgənin bişirib – düşürüb ortaya çıxartdıqlarıdır.

Məhz ona görə də səyyah düşərgəni tərk edəndə arxasınca qaçan əskəri və məhkumu öz qayığına götürmür, onların öz edam aparatının altında qalıb ölən beyinsiz zabitdən bir elə də fərqlənmədiklərini bilir.

Burada səyyahla Voland arasında az da olsa, oxşarlıq tapmaq olar.

İnsanlar arasında nəyisə dəyişməyi bacarmayan, düşərgədə əlindən heç bir şey gəlməyən və buranı tərk edib gəldiyi ölkəyə qayıdan səyyah, edama hazırlıq zamanı zabitə müqavimət göstərib məhkumun ölümünə mane olsa da, başa düşür ki, bundan artığına gücü çatmayacaq, çünki Voland kimi, səyyahın da cəmiyyəti islah etməyə gücü yoxdur, cəzalandırmaq və yaxud şərə müqavimət göstərmək, etiraz etmək az şeyi dəyişir, nəhayət, gəldiyi yerə qayıtmalıdır.

Bu anlamda, Bulqakovun (Masterin) da, Kafkanın da gücü, yazdıqları, demək istədikləri Sözə çatır.

O Sözü götürə biləcək Yiyələri isə çox azdır.

Bəlkə də, İsrail krallığının üçüncü kralı və qanunvericisi olmuş Süleymanın (Solomonun) müəllifi olduğu deyilən “Ekklesiast kitabı”nda da elə buna görə “nəsillər ötür, nəsillər gəlir, dünya isə əbədi olaraq qalır. Nə olubsa, o da olacaq; və nə edilibsə, o da ediləcək; və günəş altında yeni heç nə yoxdur” deyə yazılıb.

Bu, nə demək olur onda?

Sözün gücsüzlüyümü?

Buna görə də Hyuz qardaşlarının (Albert və Allen Hughes) rejissorluğuna kökləndikləri “Tanrının kitabı” filmində anlatılanlar (“The book of Eli” – 2010-cu il də ABŞ da çəkilmiş, fantastik, neo-vestern, dram və post-apokaliptik janrlarında olan bir film ) mənim üçün bu mənada qəbuledilən deyil.

Nüvə müharibəsindən 30 il sonra, artıq xarabalığa dönmüş dünyamızda yaşanan hadisələrdən söz açan, bu post-apokalipsis dövründəki sakinlərin həyatını mövzuya alan filmdə müəlliflərin demək istədikləri sözü insanların başa düşəcəklərinə inanmaq ən azı sadəlövhlükdür.

Elinin (aktyor Denzel Vaşinqton) “Bibliya”nı insanlara çatdırmaq üçün ABŞ-ın salamat qalmış qərb sahillərinə doğru əziyyət dolu piyada səyahəti əslində mənasız və səmərəsiz bir yolçuluq deyildimi?

Artıq nüvə partlamasının darmadağın etdiyi, tamaşaçıya ağ- qara fonda göstərilən dünyadakı insanlara Elinin çatdırmaq istədiyi kitabda yazılan Sözü əvvəllər, dünyanın salamat vaxtında insanlara deməmişdilərmi?

Əlbəttə, deyirdilər, ancaq yenə də heç nə yaxşılığa doğru getmirdi.

Bu kitabın əvvəllər də olduğu dünyanı insanlar nüvə partlamasına qədər gətirib çıxarmışdılarsa, bundan sonra daha da vəhşiləşmiş, qudurmuş, Kitabdan uzaq düşmüş insanlara Sözün hansı təsiri ola bilərdi?

Aydındır ki, Elinin Qərbə gedən yolunun üstündə yerləşmiş yaşayış məntəqəsində at oynadan Karnegiyə belə bir kitab lazımdır. İnsanlar üzərində daha artıq nəzarətə malik olmaq və yeni şəhərlər tikdirmək istəyir.

Bəs necə olur ki, Xeyirin təzahürü olduğu deyilən Söz, şərin dirçəlməsinə və yüksəlməsinə də yardımçı ola bilir?

Hər halda, Karnegi belə hesab edirdi ki, o, “Bibliya”da yazılmış sözdən istifadə edib qat-qat qüvvətlənəcək.

“Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz.” (Füzuli)

Məsələ bundadır, yəqin.

Elinin getdiyi o son dayanacaqda, o təhlükəsiz məntəqədəki insanlara isə bu kitab nə verə bilər? Bundan sonra nə öyrədə bilər?

Bu kitab əvvəllər də onlarda var idi axı.

Filmin adının dilimizə “Tanrının kitabı” kimi tərcümə olunmasına baxmayaraq, orijinalda “Elinin kitabı” olması da bu anlamda simvolikdir.

Bu kitab elə Elinin kitabıdır, onun özünün inandığı və insanlara çatdırmaq üçün uğrunda bu qədər əziyyətlərə dözdüyü, bu qədər yolu keçib-getdiyi kitabdır.

Bu mənada, Eli o Kitabın bəlasına düşmüşdü.

“Mən əslində pis adam deyiləm, ancaq həmişə dilimin bəlasına düşürəm” deyən, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatının 1998-ci ildəki sahibi, familiyası (Saramaqo) dilimizə “acı turp” deyə tərcümə olunan Joze Saramaqonun da “dilimin bəlasına düşürəm” deməsi, əslində “sözümün bəlasına düşürəm” demək idi.

Məşhur “İsanın incili” romanının yaratdığı söz-söhbətdən sonra arvadı ilə birlikdə baş götürüb Portuqaliyadan İspaniyaya köçməyə məcbur olan Saramaqo hardasa bir suyundan Masteri, bir suyundan Elini xatırladır mənə.

Portuqaliyada kitabları iki milyona yaxın tirajla nəşr olunan Saramaqo İspaniyaya köçməyə məcbur qalanda onun vətənindəki iki milyon oxucusu harada idi? Saramaqo ki, onlar və demokratiya üçün çalışırdı.

Ancaq deyəsən, Saramaqo Nobeldən sonra öz ölkəsində daha da məşhurlaşmışdı.

Bu insanlar nəyə qiymət verirdilər?

Şöhrətə, ya Ləyaqətə və Sözə?

Masterin Sözünü də başa düşən və onu qoruyan barmaqla sayılacaq qədər az idi.

İblis Voland, ifritəyə çevrilmiş Marqarita.

Ponti Pilatın dövründə yaşamış insanlar, Masterin həmvətənləri, Elinin piyada keçib getdiyi yolda rast gəldikləri, Saramaqonun oxucuları və yaşadığı Portuqaliyanın o vaxtkı hakimiyyəti eyni adamlardı.

Masterin (Bulqakovun), Elinin və Saramaqonun taleyi oxşardı.

Baxmayaraq ki, Bulqakovun (Masterin) İsası ilə “İsanın incili”ndəki İsanın taleləri bu kitabların bir çox səhifələrində kəsişmir. Yəni, “Mənim üçün Allah deyə bir şey yoxdur… Mənim dünyanı və kainatı dərk etməyimin içində Tanrıya yer yoxdur ” deyən Saramaqo, Bulqakovdan fərqli olaraq, kitabında İsaya ənənəvi baxış bucağından yanaşmır.

…Beləliklə, zaman dəyişir, aradan min illər keçir, ancaq insanlar yenə də eyni nöqtədən tərpənmirlər.

Yoxsa, insanlara arxayın olsaydı, müdrik Voland o boyda yolu bir Masterdən ötrü niyə durub gəlirdi ki?

O başqa söhbətdi ki, Master buna layiqdi.

Bütün bunları müdrik yazıçı beyniylə müşahidə və dərk edən Saramaqo bəlkə elə bu səbəbdən doğru deyirdi ki, “İnsan deyilən varlıq ruhi xəstədir. Əgər elə olmasaydı, dünya bugünkü gündə olmazdı. İndiki dünyadakı vəziyyəti ortaya çıxaran, hər halda, sağlam düşüncəli ruh halı deyil… Əslində, biz bu həyata layiq deyilik… “

Nə deyirsə desin, Saramaqonu mühakimə etmək bizlik deyil.

ümumiyyətlə, biz insanların kimisə ittiham etməyə haqqımız varmı?

“Nə olubsa, o da olacaq; və günəş altında yeni heç nə yoxdur.”

…Bizim arxamızca gələnin Voland olmayacağını isə, görəsən, bilirikmi?