Məlum olduğu kimi, bir müddət əvvəl supermarket sahibləri hökumət orqanlarına müraciət edərək, onlara tətbiq olunan vergilərin qazanclarını azaltdığı və nəticədə bir sıra filiallarını bağlamağa məcbur olduqlarını bildirmişdilər. Hökumətin müəyyən güzəştlər tətbiq etməsə, tamamilə iflasa uğrayacaqlarını dilə gətirən sahibkarlar müstəqil ekspertləri iddialarını araşdırmağa dəvət etmişdilər.

Müstəqil ekspert qismində sahibkarların səsinə səs verən Elçin Qurbanov bəzi supermarketlərdə monitorinq arapıb. Monitorinqin əsasən gəlir, xərclər və vergi üzərində aparıldığını deyən Elçin Qurbanov Strateq.az-a açıqlamasında qeyd edib ki, sahibkarların bir sıra mallara  və məhsullara tətbiq edilən ƏDV-nin ləğv edilməsi və yaxud differensiallaşdırılması ilə bağlı müraciəti  öz həllini tapa bilər: “Burada  həm hüquqi, həm də texniki məsələlər öz həllini tapmalıdır. Təhlilin nəticələri hesab edirəm ki, problemin sadə həlli üçün özəl əhəmiyyət daşıya bilər! Nəticə müraciət formasında digər sənədlərlə birlikdə  müvafiq orqanlara  təqdim  olunacaq. Yəqin ki, hakimiyyət orqanları bununla bağlı tədbir görəcəklər ”.

Elçin Qurbanov supermarketlərin sual doğuran problemlərinin həlli yolunun  vergitutmanın əsas prinsipləri çərçivəsində öz həllini tapa biləcəyini qeyd edib. Təhlilin qısa təfərrüatlarını oxucuların diqqətinə ərz edirik.

“ƏDV-nin differensiallaşdırılması mümkündür.

Xüsusi qeyd

2016-cı ildən qüvvəyə minən Vergi Məcəlləsinin 155.1, 218 və 220-ci maddələrinə edilmiş əlavə dəyişiklik hesab edirəm ki, vergi ödəyiciləri qarşısında zəruri seçim qoya bilmişdir. Dəyişiklikdə nəzərdə tutulmuş 6 faiz  və 8 faiz  dərəcə ilə sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaqla hüquqi şəxslər ƏDV ilə yanaşı mənfəət və əmlak vergisindən də azad olurlar. Fiziki şəxslər isə ƏDV və gəlir vergisindən azad olunurlar. Hesab edirəm ki, VHF –ilə bağlı yaranan problemlərin həllində və şəffaflıq baxımından ticarət obyektlərinin 6 faz dərəcə ilə sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olması iqtisadi cəhətdən əlverişsiz deyil. Apardığım nəticələrə əsaslanaraq vurğulaya bilərəm ki, ticarətlə məşğul olan ƏDV və Sadələşdirilmiş (6 faiz dərəcə ilə) vergi ödəyicilərinin fəaliyyətlərinə dair iqtisadi nəticələr nominal ifadədə uyğundurlar.

ƏDV ödəyicisi kimi fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektləri üçün .

Kənd təsərrüfatı mallarının istehsalının ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı məqsədilə vergidən azad edilməsi məqsədyönlü iqtisadi siyasətdir. Bu sahənin iqtisadi nəticələri mükəmməl fizeokratiya  baxımından izafi dəyər , o cümlədən gəlir və mənfəət kateqoriyasına aid edilmir. Gəlir və mənfəət alış veriş zamanı yaranır.  Bunları nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı mallarının satışı vergitutma məqsədləri  üçün heç də 0 dərəcə ilə  xarakterizə oluna bilməz. Bu siyasət yalnız vergitutmanın ideya və prinsiplərinə müvafiq həyata keçirilməlidir. Maliyyə elmi qarşısında duran ən başlıca məsələlərdən biri vergi yükünün vergi ödəyiciləri tərəfindən hiss edilməz halda təşklidir. İqtisadi təhlükəsizliyin təminatı məqsədilə vergi risklərinin minimallaşdırılması baxımından,sahibkarlığın inkişafının stimullaşdırılması üçün ortaya çıxan problemin həlli vacib sayılmalıdır. Fərqi yoxdur irad düzgün qoyulub ya yox. Problem varsa deməli həll olunmalıdır. Ona görə də ictimaiyyət nümayəndəsi kimi, o cümlədən sözügedən sahəni araşdırdığım üçün aşağıdakı təhlilin hökumətə və ictimaiyyətə təqdim edilməsini zərurim sayıram:

Əgər nəzərə alsaq ki, sahibkar  ƏDV ödəyicisidir və vahid dövriyyədə qarışıq verginin tətbiqi mümkün deyil, onda ƏDV –nin differensiallaşdırılması məsələsinin həlli labüddür. Bunu fərqləndirmə qaydasında xüsusi proqram təminatı ilə həyata keçirmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının təkrar satışında mövcud problemin həlli ƏDV-nin differensiallaşdırılması həm  hüquqi, həm də texniki məsələləri əhatə edir. Bunun üçün supermarketlərin elektron hesablayıcı qurğularında, Nəzarət Kassa aparatlarında yeni proqram təminatının tərtibi vacibdir. Belə ki, 1-ci mərhələdə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ƏDV məqsədləri üçün əvəzləşdirilməsi mümkün olmayan  kənd təsərrüfatı məhsullarının  ( bundan sonra KTM )  alış qiymətləri  elektron qeydiyyat maşınlarının ( İBM komputerlərin) yaddaş qurğularına  əlavə edilir ( mal qalığı şəklində). Malın satışını həyata keçirərkən elektron qeydiyyat qurğusu malın və məhsulun  dəyərinə tətbiq edilmiş ticarət əlavəsini ayrıca qeyd etməklə ona tətbiq olunmalı 18% ƏDV məbləğini də ayrıca göstərməlidir. Belə olduqda KTM-in alış qiyməti (dəyəri) əvəzləşdirilən rəqəm kimi qəbul edilə bilər. 18% burada ticarət əlavəsinə tətbiq edilən vergi (ƏDV) dərəcəsidir. Yəni bu  halda da 18% ƏDV elə əlavə dəyərə tətbiq olunur. Beləliklə elektron qeydiyyat qurğusu satılan malların qeydiyyatını və hesablamasını apararkən siyahısı müvafiq dövlət orqanı tərəfindən təsdiqlənmiş KTM –nın qeydiyyatını və hesablanmasını fərqli qaydada aparır . Belə ki, satılan (KTM)  mallar komputer və  nəzarət kassa aparatının (bundan sonra NKA) çekində əks olunsa da fiskal yaddaş qurğusunda dövrü məlumatda aşağıda, göstərildiyi kimi, yalnız ƏDV tətbiq edilən əlavə dəyərin nominal ifadəsi əks olunmalıdır. 

ƏDV ödəyiciləri əvəzləşdirilməsi mümükün olmayan yerli KTM-nın satış qiymətinə deyil, ticarət əlavəsinə ƏDV hesablamaları doğrudur. Belə hesablama daha dürüst, qanunauyğun və ədalətlidir. 

Marjinal təhlil (iqtisadi hadisələrin bir və ya bir neçə parametrlərinin dəyişdiyi halda nəticələr):

Əgər nəzərə alsaq ki, kənd təsərrüfatı mallarına tətbiq edilən ticarət əlavəsi orta hesabla 15%, onda məhsulun dəyərinə tətbiq edilən ümumi ticarət əlavəsinin nominal ifadəsi ƏDV məqsədləri üçün vergitutma bazasıdır.

Məsələn ; Alıcı 2 kq pomidor, 3 kq mal əti, 90 ədəd yumurta, 8 kq kartof, 3.5 kq toyuq əti alıb hesablaşma apararkən, elektron hesablayıcı qeydiyyat qurğusu təxminən əməliyyatı aşağıdakı kimi aparır. 

—————————————————————

 Fiziki şəxs: Hüseynov. H   VÖEN: 0000000002

Ünvan; M. Sənani 42 “Şərq ulduzu” Super market

  13.05.2016     16: 57 : 43

Pomidor ———– *** 2,50  x  2 kq  **** 5,00

Mal əti     ———-  ***  7,00  x  3 kq **** 21,00

Kənd yumurtası— ***  0,15  x  90 əd *** 13,50

Kartof    ————- *** 0,70  x  8 kq  ****  5,60

Toyuq   ————– *** 3,50  x  3,5 kq *** 12,25

Qəbz əməliyyatı  № 1567   15% = 8,60

CƏMİ : ƏDV-li  57,35  ****** TƏ ; 8.60 AZN

ƏDV – siz ; =  56,04    ******  ƏDV ;  1,31 AZN

 D5 — **** 48.75 AZN

Fiskal sənəd:  ——————-  8.60 AZN

—————————————————————-

Burada  48.75 AZN.  KTM-nın öz dəyəridir (alış qiymətidir) .

ƏDV-siz (56,04  AZN )  məbləğ malların vergisiz dəyəridir. 8.60 AZN- isə əlavə dəyərdir, ticarət əlavəsi kimi də anlaşıla bilər. ƏDV  isə  Əlavə dəyərin tərkibindədir = 1,31 AZN . Gəlir = 8.60 – 1,31 = 7.29 AZN.                        VTB 8.60 = 100 % ,  ƏDV 1.31 = 18 % ,  8.60 x 18% = 1.31 AZN. Gəlir (7.29  AZN)  çəkilən digər xərclər çıxıldıqdan sonra gəlir vergisi üçün (20 faiz dərəcə ilə) vergitutma  bazasıdır.  Deməli əgər bu qəbil məhsullara və mallara 15% ticarət əlavəsi tətbiq edilirsə, ƏDV məbləği  KTM – nın yaratdığı ümumi dövriyyənin 2.35%-nə, əlavə dəyərdə isə 18%-nə bərabərdir. Yəni 57,35 x  2,29 % = 1,31 AZN (ƏDV). Əgər KTM-na sahibkar tərəfindən tətbiq edilən ticarət əlavəsinin faiz dərəcəsi artarsa, yaranan ƏDV məbləği də artacaq. 

Əlavə olaraq: sahibkarlardan alınan məlumata görə, DSMF və vergi olmayan  xərclərin ( Nahar- 0,3-0,5% , Əmək haqqları – 3-4% , Elektrik enerjisi -0,4-0,5% , İcarə-3,5 – 4%, Kommunal (su kanalizasiya,rabitə) -0,2-0,4% , Bonus müştəri 0,8-1%, Polietilen  xərci -0,6-0,8% , İtki oğurluq – 1% , Digər xercler – 1%) ticarət dövriyyəsində ümumilikdə payı təxminən 10- 11%-ə bərabərdir.

Əks halda ;

Real iqtisadi imkanları nəzərə almaqla,  KTM –nun satış qiyməti üçün  üzərinə 15% əlavə dəyər qoyulduğu halda 18% dərəcə ilə ƏDV – yə cəlb edilməsi iqtisadi cəhətən riskli , məntiqi cəhətdən isə əsassız sayıla bilər. Nəzərə alsaq ki, supermarketlərdə  KTM-nın ümumi satış dövriyyəsində nominal həcmi  20-25%-dir. Onda risklərin ciddi xarakter daşıdığını müəyyən etmək çətin deyil. Çünki sahibkar ƏDV məqsədləri üçün əvəzləşdirə bilmədiyi 25% ticarət döviyyəsindən birbaşa 18% dərəcə ilə vergi verməlidir.  Əgər yuxarıdakılar nəzərə alınmazsa, sahibkar iqtisadi səmərəliliyi nəzərə almaqla malın məhsulun üzərinə təxminən 40% ticarət əlavəsi etməlidir. 40% əlavə dəyərə görə yuxarıdakı istehlak zənbili üçün istehlakçılar 57.35  AZN əvəzinə  68.25  AZN pul xərcləməli olacaqlar. Bu da təxminən KTM-in  19% bahalaşması deməkdir. Hesab edirəm ki, əhalinin pul gəlirlərində artım müşahidə olunmadığı bir iqtisadi durumda belə bahalaşma arzuolunan deyil.

 Ona görə də tənzimlənmə qaydaları normativ sənədlərlə təsdiq edilməsi üçün müəyyən KTM –nın siyahısı müvafiq dövlət orqanına təhlilin nəticələri ilə birlikdə təqdim ediləcək”.