Səfəvi əleyhdarlarının üzərində dayandıqları bir başqa arqument yalnız sünni cizgisinə yaxın süfi təriqətlərinin türk kökənli olması, şiəlik əqidəsinə söykənən cərəyanların fars-sasani ənənələrini davam etdirməsi fikridir.

Tarixi həqiqətlərdən çox, təfriqəçi fərziyyələrə söykənən bu tezisi əsaslandırmaq üçün qərəzli məxəzlərə baş vurulmaqla kifayərlənilməmiş, nağılbazlıq və fantaziyaçılıqdan da geniş istifadə olunmuşdur.

Bu fərziyyəyə görə, qədim türklər əslində İslamdan qabaq müsəlman olublar. Müsəlmanlar kimi Allahın təkliyinə inanıb, qurbanlar kəsiblər. Onları müsəlmanlıqdan ayıran yeganə fərq namaz qılmamaları və həccə getməmələri olub. Bunu da Allahın inayətilə 7-8-cı əsrlərdə türk yurduna əllərində “gül-çiçəklə gələn” Əməvi istilaçılarından öyrəniblər. Beləcə, hamısı birdən kəlimeyi-şəhadətlərini oxuyub, İslamı qəbul ediblər. Ən maraqlısı da budur ki, bu Əməvi “xeyriyyəçiləri”, guya, onlara Hənəfilik, Malikilik, Şafiilik, Hənbəlilik öyrədib. Şiəlik kimi “batini məzhəblər” isə ümumiyyətlə türk yurdlarına ayaq basa bilməyib. Nədən ki, ayaq bassa belə, İslamdan qabaq müsəlman olan qədim Türklər bu “rafizi tör-töküntüləri"nin əqidələrinə etibar etməzdilər. Axı əsl İslamın necə olduğunu onlar ərəblərdən belə, yaxşı və qabaq bilirdilər.

Bəs, həmin “İslamdan öncəki İslam”ın adı nəydi?

Tam elə bu yerdə nağılbazlıq qabiliyyətlərindən faydalanılır, ikinci yalan ortaya atılır. Bildirilir ki, guya, qədim Türklərin bu dininin adı Göytanrıçılıq idi və onun şamanizmlə uzaqdan-yaxından heç bir əlaqəsi yox idi.

O zaman ikinci bir sual ortaya çıxır: elədirsə, İslamla eyniyyət təşkil edən Göytanrıçılıq ehkamları hansı kitablarda qeydə alınıb və onun din adamları şaman deyildisə, kimlər idi?

Tarix fantastikləri bu suala da özlərinə məxsus cavab verirlər. Onların fikrincə, Göytanrıçılıq dinində ümumiyyətlə din adamı anlayışı olmayıb. Çünki bu din də İslam kimi Allahla qul arasında hər hansı vasitəçiyə ehtiyac hiss etməyib. Hər Allah bəndəsi Göy Tanrı ilə əlaqəsini birbaşa özü qururmuş. Lap Cəlil Məmmədquluzadənin “Danabaş kəndinin əhvalatı”nda “ərəblər çörəyə nə deyir”  sualı qarşısında çətin vəziyyətə düşən mollanın “ərəblər çörək yemir”  cavabına oxşayan həmin iddianın nə qədər məntiqli olduğunu müəyyənləşdirməyi onu dilə gətirənlərin və hörmətli oxucularımızın öz vicdanına buraxırıq. Biz isə iddiaçıların Göytanrıçılıq dininin müqəddəs ehkamlarının toplandığı “kitablar” barədə mülahizələri saf-çürük etməyə keçirik.

İddiaya görə, Göytanrıçılığın bizə gəlib çatan iki əsas “qaynağı” var. Bunlardan biri Çin salnamələri, digəri isə Orxon-Yenisey abidələridir. Çincə bilmədiyimizdən bu qaynaqları araşdırmaq imkanında deyilik. Yalnıza onu deyə bilərik ki, Çin xüsusilə Göytanrıçılığın hegemon olduğu dövrlərdə Göytürklərin əsas düşmənlərindən biri idi.

İddiaçıların ikinci qaynaq kimi göstərdiyi Orhon-Yenisey abidələrində bu barədə olduqca aydın cümlələr keçir. Məsələn, Bilgə xaqan daş kitabəsinin şimal üzünün 3-cü və 4-cü sətirində çinlilər belə xarakterizə olunurlar: “Bu yerdə oturub Çin milləti ilə razılaşdıq. Qızılı, gümüşü, ipəyi (3), ipəkliyi bizə rahatlıqla verirlər. Çin millətinin sözü şirin, ipək parçası yumşaq imiş. Şirin sözlə, yumşaq ipək parçalarla aldadıb uzaq milləti özlərinə bu cür yaxınlaşdırırmışlar. Yaxınlaşdırdıqdan sonra pis şeylər düşünürmüşlər. Yaxşı məlumatlı, cəsur insanlarla yola getməzlərmiş. Bir insan yanılsa qəbiləsinə, millətinə, qohumuna qədər saxlamazmışlar”. (4)

Şəkildə: Bilgə xaqan daş kitabəsi

Göytürklərə bu qədər məkrlə yanaşan Çin qaynaqlarının nə qədər etibarlı və obyektiv mənbə olduğuna yenə tarixçilər qərar versinlər.  O ki qaldı Orxon-Yenisey abidələrində yazılanlara, oppenentimin məsləhətinə əməl edərək, mətnlərin hamısını bir daha diqqətlə oxudum.

6 daş kitabədən ibarət olan bu abidələrdə qədim türk ehkamlarından əsər-əlamət yoxdur. Düzdür, bəzi sətirlərin arasından Göytürklərin dini düşüncələrinə aid müəyyən ipucları çıxarmaq olar, amma bunlar ehkam halında yazılmayıb, sadəcə epizodik inikaslar xarakterindədir.

Məsələn, hansısa möhtərəm bir şəxsiyyətin ölümündən bəhs edərkən, kitabədə “uçdu” deyilir. Yaxud, “Türk Tanrısı”, “Yuxarıdakı” və ya “Göy Tanrı” kimi Allah anlayışından söhbət açılır. Fəqət bir çox türk tarixçilərinin bildirdiyi kimi, orda tam İslam dinindəki Allah anlayışı barədə hər hansı bir məlumata rast gəlmək mümkün deyil. Üstəlik, mətnlərdə Allahın məkanının Göy üzü kimi təqdim olunması da İslamçı ehkamlarla bir araya sığmır: İslama görə, Allah laməkandır. Mövcud olan azacıq məlumatda belə bu qədər ciddi fərq varkən, qədim türk inanclarıyla islami ehkamları eyniləşdirmək, nə gizlədək, bizə qətiyyən inandırıcı gəlmədi.

Digər tərəfdən, ölülərin uçması kimi inanclar şamanizmdəki reenkarnasiya (ruhun başqa bədənə keçməsi) düşüncəsini ağla gətirir. Bu gün Altayda hələ də öz mövcudiyyətini qoruyan şamançılıqda (Altay türkləri şamana “kam” deyirlər) ruhlar quşlara oxşadılır və insan ölərkən onun ruhunun başqa bir canlıya keçdiyinə inanılır. Orxon-Yenisey abidələrindəki tez-tez qarşımıza çıxan “Babam xaqan eli, törəni qazanıb, uçub gitmiş” cümləsiylə Altay şamançılığındakı bu inanış arasında nə qədər bənzərlik olduğunu görməmək üçün gözünü, ən yaxşı halda, təəssübkeşlik pərdəsi örtməlidir.

Eyni düşüncəyə Şah İsmayıl şeirlərində də rast gəlirik. Onun Nəsimiyə nəzirə kimi yazdığı məşhur bir qəzəli bu fikrin ən bariz nümunəsidir:

“Ey müsəlmanlar, bu gün ol yari-pünhan ayrılır,

Uçdu ruhum, getdi əqlim, gövdədən can ayrılır” mətləsiylə başlayan qəzəlin ikinci beyti sanki ruhun uçmasının daha aydın şəkildə açımından ibarətdir:

“Ayrılır ol yarı sərdarım, gedir qoymuş məni,

Sədi həzran dadü bidad, bədəndən can ayrılır”.

Xəritədə: Dövlətin cənub-qərb sərhəddi Xəzərin şimali kimi göstərilsə də, Bilgə xaqan daş kitabəsində Dəmir qapıya qədər aldığını etiraf edir. Dəmir qapı isə tarix kitablarında Dərbəndin digər adıdır.

Deyilə bilər ki, bunlar təsadüfi bənzərliklərdir və istənilən mədəniyyət sahəsinə aid bədii əsərlərdə  bu cür bənzətmələrlə qarşılaşmaq olar və bədii təşbehləri həqiqət kimi təqdim etmək yersizdir. Elədirsə gəlin, başqa qaynaqlara baxaq. Mahmud Qaşqarinin qələmə aldığı “Divan-i Lüğəti-it-Türk” əsərində də “kam”-dan bəhs olunur. Qaşqari lüqətində “kam”ın mənasını rahib, kahin kimi göstərir.  Nəzərə alsaq ki, Mahmud Qaşqari 11-əsrdə yaşayıb və o zaman artıq türklər islamı qəbul etmişdilər, onun lüğətinə saldığı bu söz şamanlıq və ya kamlıq inanclarının həmin dövrlərdə də yaşadığından xəbər verirdi.

Yaxud ilk İslam-Türk ədəbiyyatı nümunəsi sayılan Yusuf Has Hacibin “Kutadğu Bilik” əsərində də “kam” sözüylə qarşılaşırıq. Əsərin 1992-ci beyti belədir:

“İstər təbib gətir, istərsə də kam,

ölməkdə olana bir fayda verməz”.

Şairin bu beytindən də gördüyümüz kimi, 11-ci əsrdə ilk müsəlman türk dövləti kimi tarixə düşən Qaraxanlılar dövründə insanların müalicəsində təbiblərlə yanaşı, kamlar da mühüm rol oynayıblar. İlk ərəb istilalarının 7-8-ci əsrlər olduğunu nəzərə alsaq, “Kutadğu bilik” əsərinin yazıldığı 11-ci əsrə qədər ən azı 300 il keçdiyini anlayarıq. Bu 3 əsrlik dövr Əməvi və Abbasi zülmünün son həddə yüksəldiyi zaman dilimidir. Həmin zaman dilimində İslam dininin başqa xalqlara zorla qəbul etdirilməsində də heç bir şübhə yoxdur və türklər də ağır repressiyalardan kənarda qalmayıblar. Bununla belə, onlar öz tarixi inanclarını bacardıqları qədər yaşatmağa çalışıblar. Sözsüz ki, 11-ci əsrdən sonrakı dövrlər indiki İslam coğrafiyasında türk hegemoniyası başladığından, qədim türk inanclarını davam etdirmək daha asan başa gəlib. Amma yenə də türklərin öz milli-mənəvi dəyərlərini mühafizə etmələri İslami formaya girən şəkildəyişikliyi tərzində olub. Yayğın qənaətə görə, kamlar ozanlara, ozanlar aşıqlara, aşıqlar isə dərvişlərə, şeyxlərə, dədələrə, hətta bəzi hallarda mollalara çevrilib.

Şəkildəyişiklikləri, metamarfozalar yalnız sünni təriqətlərdə deyil, həmçinin şiə təmayüllü cərəyanlarda da özünü göstərib. Bu da səbəbsiz deyil. Məqsəd qədim ənənələri yeni dini qəliblərə uyduraraq, bu günlərə daşımaqdırsa, yeri gələndə islamın özü yox, fərqli təfsirindən ibarət olan məzhəb fərqliyinin nə önəmi vardı? Məzmunca İslami, formaca qədim türk ənənələrindən yoğrulan sufi təriqətlərinin fərqli məzhəblərə eyni gözlə gözlə baxması əslində heç kimə sirr deyil. “Kim olursan ol, gəl!” deyən Mövləvilik bunun ən bariz sübutudur.

Qızılbaşlığın yaranma və inkişafetmə prosesinə nəzər salanda onun da ilk dövrlərdə belə bir probleminin olmadığını görə bilərik. Təsadüfi deyil ki, Səfəvilik cərəyanına öz  adını verən Səfiəddin tarixi qaynaqlarda sünni şeyxi kimi təqdim olunur. Salnaməçi Hulvi ondan “əhl-i sünnət və’l cəmaatdan bir ârif-i bi’llâh möhtərəm bir şeyx” kimi bəhs edir. Hətta onun Elxani dövlətinin şiə əsilli hökmdarı Olcaytunun dəvətinə səhhətini bəhanə edərək getməməsi də bəzi qaynaqlarda məzhəb fərqliliyi ilə izah  olunur. Tarixçilərə görə, Səfəvi ocağı Xoca Əlinin zamanında şiəliyə meyllənib və bu şiələşmə Şah İsmayılın zamanında özünün kulminasiya nöqtəsinə çatıb.

Prinsipcə, məzhəb dəyişdirmək xüsusiyyəti yalnız Səfəvilərə də aid deyil. Türk boylarının hər biri zamanla bu cür dəyişikliklərə məruz qalıblar. Bunun başlıca səbəbi isə orta əsrlərdə hakimiyyətlərin müxtəlif məzhəbə məxsus şahlar arasında tez-tez dəyişdirilməsi və o dövrün sərt qaydalarının özgələrin gözünün yaşına baxmaması ilə bağlıdır. Bunu 17-ci əsrin məşhur səyyahı və tarixçisi Övliya Çələbinin “Səyahətnamə”sində də görə bilərik. Səyyah Ərdəbil xatirələrində deyir: “Ərdəbil xalqı Şafii kimi görünüb, Cəfəri kimi yaşayırdılar”.

Qeyd edək ki, İslam şəriətinə görə də, “olduğuntək görünməmək” ənənəsi caiz sayılırdı. Məhəmməd peyğəmbərin dövründə müşriklərin əlinə keçən bir müsəlmanın canını xilas etmək üçün İslamı inkar etməsi və sonra peyğəmbərin yanına gələrək, cəzalandırmasını istəməsinə aldığı cavab belə olmuşdu: “Sən can təhlükəsi qarşısında qalaraq, dilində dediklərini ürəyində fikirləşməyibsənsə, sənə zaval yoxdur və cəza da düşmür”.

İslamda can qorxusu ilə içində başqa, çölündə başqa kimi görünməyə təqiyyə deyilir. Zənnimizcə, ilk sufi təriqətlərinin müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı İslami məzhəblərə keçməsi də təqiyyə etmələri ilə bağlıdır. Bir az da irəli getsək, sufilik donunda metamarfoza prosesi keçirən qədim türk inancı uzantılarının islamlaşması da bir təqiyyə idi. Onlar öz varlıqlarını gizlətmək üçün yeni formada ortaya çıxmış, daha sonra həqiqətən də islamlaşmışdılar. Bununla belə, qədim ritual ənənələrini də şəraitə uyğun dəyişdirirək qorumuşdular.

Bu yerdə növbəti sual ortaya çıxır: İslamın “kserokopiyası” olan Göytanrıçılığa inanan qədim türklər əsrlər boyu gözlədikləri son dini əllərində gül-çiçəklə qarşılamış və axın-axın hidayətə gəlmişdilərsə, təqiyyəyə nə ehtiyac vardı?

Yuxarıdakı sualın cavabı sünniliyi, az qala, türkün anadangəlmə dini kimi göstərən Türkiyədəki bəzi tarixi çevrələrin bütün arqumentlərinin altını üstünə çevirir. 9-cu əsr tarixçisi Əbu Cəfər Təbərininin yazdıqlarına inansaq, təkcə 8-ci əsrin sonlarında Əməvilərin istilaları nəticəsində 10 minlərlə türk əhalisi öldürülmüş, elə bir o qədər də dinc əhali əsir götürülmüşdür. Mənbələr təkcə Talkan istilası zamanı 40 min türkün öldürüldüyünü bildirirlər. Curcan istilasında də təxminən o qədər türkün öldürüldüyündən xəbər verilir.

Əməvi qoşunları dinc əhalini qırmaqla qalmır, eyni zamanda hər bir türk ailəsinə öz əsgərlərindən birini yerləşdirirdi. Səmərqənd, Buxara kimi böyük şəhərlər də daxil olmaqla, bütün türk yurdları həmin əsgərlərin bütün ehtiyaclarını ödəməklə yanaşı, həm də onlardan İslam dininin qaydalarını öyrənməli idilər. Bu mükəlləfiyyətlərdən imtina edənləri ölüm, qadın və qızlarını isə cariyə olmaq taleyi gözləyirdi. Məlumatlara görə, 70 il davam edən bu istilaların çox ağır nəticələri olub. Təbəri “Tarix”indəki bir çox faktları səsləndirərək, bəzi çevrələrin daha artıq qınağını üzərimizə çəkmək istəmirik. Sadəcə onu demək istəyirik ki, Türk sufi təşkilatlarının da davam etdirdikləri təqiyyə (özünü gizlətmək) metodları səbəbsiz deyildi. Məqsəd həm özlərini və tərəfdarlarını qorumaq, həm də əski inanclarının bəzi elementlərini bu günlərə daşımaq idi. Və bu, yalnız Qızılbaşlar üçün deyil, elə sünni təriqətlər üçün də xarakterik idi.

Dilə gətirdiyim və bəzi səbəblərdən üzərində çox dayanmaq istəmədiyim dəlillər Qızılbaşlıq ənənələrinin ilk qanağını qədim türk inanışlarından alan sufi cərəyanı olduğunu təsdiqləyir.

Heydər Oğuz

Strateq.az